Dijaliza i transplatacija bubrega

Terminalna bubrežna insuficijencija ili peti stadijum hronične bubrežne insuficijencije predstavlja hronično i nepovratno oštečenje bubrega sa posledičnom akumulacijom brojnih endotoksina i tečnosti u organizmu u meri koja zahteva lečenje nekom od metoda za zamenu bubrežne funkcije. Postoji čitav niz oboljenja koja mogu dovesti do hronične bubrežne insuficijencije, a danas su to najčešće arterijska hipertenzija (povišen krvni pritisak) i šečerna bolest. Računa se da trenutno više od 40% bolesnika na lečenju dijalizom ima oštrečenje bubrega uzrokovano napred pomenutim bolestima. Pored ove dve bolesti terminalnu bubrežnu insuficijenciju mogu uzrokovati različite upalne (glomerulonefritis, pijelonefritis) i nasledne bolesti bubrega (policistična bolest bubrega) te sistemske bolesti kao što su lupus, vaskulitisi i dr.

---

Kako se prepoznaje hronična bubrežna insuficijencija?

Hronična bubrežna insuficijencija u svojim početnim stadijumima karakteriše se uglavnom simptomatologijom uzročne bolesti. Međutim, mnoge od ovih bolesti (posebno glomerulonefritis) u svojim početnim stadijumima ne daju skoro nikakve simptome te su periodični lekarski pregled i laboratorijske analize jedini način za pravovremeno postavljanja dijagnoze i primenu odgovarajućeg lečenja. Ovi sistematski pregledi uključuju merenje krvnog pritiska, osnovne laboratorijske analize (koncentracija glukoze i kreatinina u krvi i pregled urina) i ultrazvučni pregled bubrega i mokraćnog trakta.

Nažalost, nama vrlo često dolaze pacijenti tek kada im je vreme za lečenje dijalizom, a pre toga se moglo mnogo toga učiniti, posebno kod pacijenata sa šečernom bolešću i povišenim krvnim pritiskom. Naime, kod ovih pacijenata adekvatna i pravovremena terapija može zaustaviti ili usporiti oštečenje bubrega i odložiti potrebu za lečenjem dijalizom i transplantacijom. Periodični lekarski pregledi u najmanju ruku uključuju merenje krvnog pritiska, određivanje koncentracije kreatinina i šečera u krvi te pregled mokraće i ultrazvučni pregled bubrega.

U terminalnom stadijumu hronična bubrežna insuficijencija karakteriše se slabošću, brzim zamaranjem, gušenjem, otocima tela, gubitkom apetitia, mučninom i povraćanjem, nesanicom i razdražljivošću, svrbežom i dr. simptomima.

Kako se postavlja dijagnoza teraminalne bubrežne insuficijencije?

Dijagnoza ove bolesti postavlja se na osnovu kliničke slike, laboratorijskih pretraga i ultrazvučnog pregleda bubrega. Svakako je najvažnije postojanje povišenih vrednosti serumskog kreatinina odnosno smanjenje klirensa kreatinina ispod 15 ml/min, što je često praćeno smanjenjem veličine bubrega i redukcijom bubrežnog parenhima na ultrazvučnom pregledu bubrega. Kod nekih oboljenja kao što su dijabetesna nefropatija, multipli mijelom ili amiloidoza veličina bubrega može ostati sačuvana i u terminalnoj bubrežnoj insuficijenciji.

Kako se leči terminalna bubrežna insuficijencija?

Terminalna bubrežna insuficijencija se leči metodama za zamenu bubrežne funkcije u koje spadaju hemdijaliza, peritoneumska dijaliza i transplantacija bubrega. Pored toga u lečenje terminalne bubrežne insuficijencije primenjuju se i različite vrste lekove sa ciljem kontrole krvnog pritiska, korkecije malokrvnosti i poremećaja minerala u organizmu itd.

Šta je to dijaliza i kako ona funkcioniše?

Dijaliza je jedna od metoda za lečenje terminalne slabosti bubrega. Kada bubrezi više ne funkcionišu efikasno, otpadni proizvodi (toksini), tečnost i minerali se nakupljaju u organizmu. Dijaliza preuzima deo funkcije bubrega koji otkazuju i uklanja otpadne materije kao i višak tečnosti i elektrolita. Primena dijalize je obično potrebna kada je izgubljeno 90 ili više procenata bubrežne funkcije, a do toga obično dolazi više meseci ili godina nakon dijagnoze hronične bubrežne insuficijencije. Kada dijaliza postane neophodna, pacijent (zajedno sa lekarom) razmatra prednosti i mane dva tipa dijalize koje nam stoje na raspolaganju:

• Hemodijaliza (u dijaliznom centru ili kod kuće)
• Peritoneumska dijaliza

Svaki od ovih tipova dijalize ima svoje prednosti i mane. Hemodijaliza podrazumeva da se krv pacijenta propušta kroz poseban aparat s filterom, koji je u suštini veštački bubreg, a potom se prečišćena krv vraća u pacijenta. Terapija traje četiri-pet sati, obično se radi tri puta nedeljno, a kod retkih pacijenata dva puta nedeljno.

Kod peritoneumske dijalize pacijent ima kateter u trbušnoj duplji preko koga se nekoliko puta tokom dana ubacuje posebna sterilna tečnost, a trbušna maramica služi kao filter preko koga se iz krvi uklanjaju toksini i višak tečnosti. Za tu namenu postoje i aparati koji se zovu cikleri (automatizovana peritoneumska dijaliza) koji umesto pacijenta izmene tečnosti rade tokom noći dok pacijent spava.

Odluku o izboru metode dijalize donose lekar i pacijent zajedno, uz puno uvažavanje medicinskih i paramedicinskih razloga (dostupnost, pogodnost, situacija u kući i starost pacijenta). Izabrana metoda treba da se na najbolji način uklopi u životni stil i potrebe pacijenta.

Kada se započinje lečenje dijalizom?

Kako bubrezi gube mogućnost uspešne funkcije, tečnost, minerali i otpadne materije koji se obično izbacuju iz organizma preko urina počinju da se nakupljaju u krvi. Kada ti problemi dostignu kritičnu tačku, višak tečnosti i toksini moraju da se uklone pomoću metoda za zamenu bubrežne funkcije. Mnogi pacijenti moraju da počnu lečenje dijalizom kada je bubrežna funkcija 8 do 12 procenata od normalne, iako to varira od bolesnika do bolesnika. Pored stepena bubrežne insuficijencije koji se određuje laboratorijskim analizama (serumski kreatinin, klirens kreatinina odnosno jačina glomerulske filtracije) na odluku o započinjanju lečenja dijalizom utiču i ukupno zdravlje pacijenta, nutritivni status odnosno uhranjenost, simptomi bolesti, stanje funkcije srca, kvalitet života, lične sklonosti i drugi faktori. U principu, sa primenom dijalize treba započeti znatno pre razvoja komplikacije terminalne bubrežne insuficijencije koje su opasne po život bolesnika.

Šta je sve potrebno za započinjanje lečenja dijalizom?

Kada je u pitanju hemodijaliza pripreme treba da se obave barem nekoliko meseci pre nego što ona postane potrebna. Naročito je potrebna procedura formiranja "vaskularnog pristupa" koji omogućava pristup cirkulaciji krvi bolesnika. Naime, vaskularni pristup omogućava uzimanje krvi iz tela bolesnika, njeno prečišćavanje u mašini za dijalizu i vraćanje u telo bolesnika. Postoje tri glavna tipa vaskularnog pristupa: primarna arteriovenska (AV) fistula, sintetički AV graft i centralni venski kateter.

Pristup treba da se napravi pre početka hemodijalize zbog vremena potrebnog za njegovo “sazrevanje”. Konsultacije o pristupu treba početi još i ranije, jer mora da se izbegne povređivanje krvnih sudova koji će za njega biti upotrebljeni. Intravenske infuzije ili često vađenje krvi iz ruke koja će se koristiti za pravljenje vaskularnog pristupa može da ošteti vene, što kasnije čini nemogućim da se one upotrebe za vaskularni pristup. Pristup se obično pravi na ruci koja nije dominantna; desnoruka osoba će pristup imati na levoj ruci. Pre formiranja vaskularnog pristupa potrebno je uraditi pregled krvnih sudova ruku doplerom sa ciljem izbora najboljeg mesta za formiranje vaskularnog pristupa. Hirurška intervencija se izvodi u lokalnoj anesteziji. Bez obzira na položaj ili način na koji je napravljen, vaskularni pristup se nalazi ispod kože. Primarna AV fistula se obično pravi nekoliko meseci pre nego što će biti upotrebljena za dijalizu. To je vreme koje je potrebno za širenje vena i promenu strukture njenog zida koja omogućava ponavljane ubode sa fistulnom iglom u cilju pristupa cirkulaciji bolesnika. Sintetički graft se može koristiti već par nedelja posle formiranja. Za vreme dijalize u pristup se uvode dve igle. Kroz jednu iglu krv ističe iz tela, prolazi kroz uređaj za dijalizu i vraća se u telo kroz drugu iglu. Centralni venski kateter, koji se obično postavlja u vene vrata, koristi se uglavnom kao privremeni pristup, a kod retkih bolesnika koji nemaju mogućnost formiranja fistule ili grafta mogu se koristiti i kao trajni pristup. Kateteri imaju najveći rizik od infekcije i najlošiju funkciju u poređenju sa drugim vrstama vaskularnog pristupa.

Nega pristupa za dijalizu

Vrlo je važno voditi brigu o vaskularnom pristupu kako bi se sprečile komplikacije. Komplikacije mogu da se jave čak i kada je pacijent pažljiv, ali su ređe ako se preduzmu određene mere opreza:

• Pristup se svakodnevno pere sapunom i vodom, kao i uvek pre dijalize. Pacijent ne sme da se češa, niti uklanja kraste.
• Svakodnevno kontrolisati da li ima simptoma infekcije kao što su crvenilo kože iznad fistule.
• Svakodnevno proveravati da li u pristupu postoji protok krvi. Treba da se oseti vibracija kroz pristup. Obavestite lekara ako je nema ili se promeni. Protok krvi se ponekad kontroliše ultrazvukom (dopler).
• Ruka sa pristupom ne sme da se povređuje; pacijent ne treba da nosi usku odeću, nakit, teške stvari ili da spava na toj ruci. Takođe ne treba dozvoliti vađenje krvi ili merenje krvnog pritiska na toj ruci.

Promene u ishrani

Pacijenti koji se leče dijalizom moraju biti na posebnom režimu ishrane i unosa tečnosti. Adekvatan režim ishrane određuje nefrolog sa ciljem da se izbegne preopterečenje tečnošću i da se obezbedi unos balansirane količina proteina, kalorija, vitamina i minerala. Vitamini rastvorljivi u vodi kao što su vitamini B kompleksa i vitamin C gube se tokom hemodijalizne procedure pa je neophodna njihova nadoknada.

Bolesnicima na lečenju hemodijalizom imaju slobodan unos proteina, ali im se preporučuje ishrana siromašna natrijumom, kalijumom i fosforom, a količina tečnosti (u piću i hrani) mora da bude kontrolisana tako da se telesna težina između dve dijalize ne povećava za više od 2 do 3 kilograma. Posebno je opasan preteran unos namirnica bogatih kalijumom (sveže voće, povrće i njihove prerađevine) jer to može dovesti do povećanja koncetracije kalijum u krvi sa posledičnim ozbiljnim, neretko i fatalnim, komplikacijama na srcu. U izboru namirnica i dijetetskog režima pomoć nutricioniste može biti dragocena.

Da li se lečenje dijalizom može provoditi u kućnim uslovima?

Za kućni tretman neophodna je instalacija odgovarajuće medicinske opreme i edukovanost pacijenta i/ili članova njegove porodice za izvođenje procedure hemodijalize. Ipak, u našim uslovima hemodijalize u kućnim uslovima uglavnom sprovode medicinske sestre angažovane od strane pacijenta. Uslov za lečenje kućnom dijalizom jeste stabilno zdravstveno stanje pacijenta. Pacijenti sa brojnim komorbiditetima, posebno sa bolestima srca i krvnih sudova, kao i pacijenti sa čestim akutnim komplikacijama tokom dijalize nisu dobri kandidati za kućnu hemodijalizu. To je razlog da odobrenje za kućnu dijalizu daje posebna lekarska komisija pri kliničkim i kliničko-bolničkim centrima.

Za kućnu dijalizu je neophodno da pacijent ima mašinu za dijalizu kod kuće. Pored toga potreban je i sistem za pripremu vode za hemodijalizu (reverzna osmoza), dijalizatori, dijalizni rastvori, sredstva za dezinfekciju, špricevi, igle, lekovi, krvne linije i setovi za testiranje vode. Za neke uređaje potrebne su električne i vodovodne modifikacije u delu kuće u kome se vrši dijaliza.

Pacijenti koji su na programu kućne hemodijalize obično mogu da vode nezavistan život i često imaju duže preživljavanje u poređenju sa pacijentima lečenim u dijaliznom centru. To je delimično posledica toga što pacijenti na kućnoj hemodijalizi imaju češće (nema produženog intervala između dijaliza tokom vikenda) i duže tretmane od pacijenata koji se podvrgavaju dijalizi u dijaliznom centru.

Kućna hemodijaliza se generalno izvodi tri do sedam puta nedeljno i traje između tri i deset sati po tretmanu. Hemodijaliza koja se vrši preko dana obično traje tri do četiri sata dnevno, četiri do sedam puta nedeljno. Hemodijaliza koja se vrši preko noći (takzvana noćna hemodijaliza) se obično vrši tri do sedam puta nedeljno dok pacijent spava. U našim uslovima i u skladu sa regulativom fonda zdravstvenog osiguranja, dijaliza u kućnim uslovima se izvodi svaki drugi dan u trajanju 4 do 5 sati.

Kućna dijaliza može da se vrši u vreme koje odgovara pacijentu. Obično je potrebno prisustvo još jedne osobe (člana porodice, prijatelja ili tehničara) koji pomaže pacijentu pre, za vreme i posle dijalize. Lekar mora da bude telefonski dostupan u slučaju da se pojave problemi ili pitanja. Dnevni (ili noćni) raspored dijalize pruža dodatne koristi u odnosu na terapiju u centru, koja se obavlja tri puta nedeljno. Češća dijaliza rezultuje značajnim poboljšanjem zdravlja, redukuje simptome za vreme i između dijalize i poboljšavaju kvalitet žifvota.

Trenutno u Srbiji imamo oko 70 do 80 pacijenata na lečenju kućnom hemodijalizom. Peritoneumska dijaliza se praktično uvek izvodi u kućnim uslovima, a pacijent u bolnicu dolazi jednom mesečno na ambulantnu kontrolu.

Kako se prati kvalitet dijalize i zašto je to važno?

Kod bolesnika koji se leče hemodijalizom redovno se rade laboratorijski testovi kojima se proverava kvalitet odnosno adekvatnost hemodijalize (indeks urea Kt/V). Moderne dijalizne mašine imaju module koji sve vreme dijalize pokazuju kvalitet iste. Na osnovu rezultata ovih testova podešavaju se uslovi hemodijalize (brzina protoka krvi, dužina dijalize, vrsta dijalizatora i dr.). Brojne kliničke studije su pokazale da stepen efikasnosti odnosno adekvatnosti hemodijalize utiče na dužinu preživljavanja bolesnika kao i na kvalitet života. Procenu adekvatnosti hemodijalize treba raditi najmanje jednom mesečno i ona pored efikasnosti dijalize obuhvata procenu stepan korekcije malokrvnosti, nutricije, krvnog pritiska, nivoa fosfora u krvi i dr.

Pošto bubrezi koji otkazuju ne mogu da uklone potrebnu količinu tečnosti iz tela, taj zadatak mora da se obavi dijalizom. Nakupljanje tečnosti između dva tretmana hemodijalizom može da dovede do pojave komplikacija.Pacijenti obavezno mere težinu pre i nakon dijalize i od njih se traži svakodnevna kontrola težine kod kuće. Ako se težina između dva tretmana poveća više nego što je to prihvatljivo pacijent mora da kontaktira svog lekara. Prihvatljivo povećanje telesne težine između dva tretmana je 2 do 3 kilograma, što delom zavisi i od telesne mase pacijenta.

Da li se tokom dijalize mogu javiti neželjene reakcije?

Većina pacijenata dobro toleriše hemodijalizu. Ipak, mogu da se jave neželjene pojave. Nizak krvni pritisak je najčešća komplikacija i može da bude praćen vrtoglavicom, nedostatkom daha, grčevima u stomaku i mišićima, mučninom i povraćanjem. Pored toga mogu da se jave alergijske reakcije, skokovi krvnog pritisak, infekcije ili tromboze vaskularnog pritupa i dr.

Za neželjene reakcije koje mogu da se jave tokom hemodijalize postoje tretmani i preventivne mere. Mnoge nuspojave su povezane sa viškom soli i akumulacijom tečnosti između tretmana, što se svodi na minimum pažljivim praćenjem količine soli i tečnosti koju pacijent unese između dve dijalize.

Da li bolesnici lečeni dijalizom mogu putovati van mesta stanovanja? — Dijalizni centri se nalaze svuda svetu, uključujući i kruzere. Pacijenti kojima je dijaliza potrebna, a koji žele da putuju, kontaktiraju dijalizni centar (privremeni dijalizni centar) u mestu u koje putuju i rezervišu termine za dijalizu. Mnogi dijalizni centri imaju zaposlenog, sestru ili socijalnog radnika, koji pomažu u organizovanju tzv. turističkih dijaliza. Planiranje treba da se obavi šest do osam nedelja pre puta kako bi se obezbedilo mesto.

Centar za dijalizu u kome pacijent ima redovne tretmane privremenom centru mora da obezbedi medicinsku istoriju pacijenta, uključujući i rezultate najnovijih laboratorijskih analiza (posebno virusoloških) i podatke o tretmanu, listu lekova, informacije o osiguranju i sve druge potrebne informacije.

Pacijenti sa hroničnim medicinskim problemima, uključujući i one kojima je potrebna dijaliza, putovanje moraju pažljivo da planiraju.

U kojoj meri na lečenje dijalizom utiču tehnologija?

Tehnologija je odigrala krucijalnu ulogu u razvoju programa lečenja dijalizom i dužini preživljavanja bolesnika koje se danas izražava u decenijama. Aktuelne mašine za dijalizu su sofisticirane i bezbedne te zajedno sa pratećom opremom (dijalizatori, sistemi za pripremu vode, elektrolitski koncentrati) omogućavaju visoku efikasnost lečenja hemodijalizom. Najsavremenija metoda lečenja je hemodijafiltracija koja je najefikasniji modalitet hemodijalize i za razliku od standardne hemodijalize omogućava uklanjanje najšireg spektra uremijskih toksina uključujući i toksine koji su odgovorni za razvoj hroničnih komplikacije terminalne bubrežne slabosti. Isto tako, komplikacije bioinkompatibilnosti koje proističu iz kontakta organizma i mašine znatno su ređe zastupljene u odnosu na stariju tehnologiju. Stoga su pacijenti koji se leče hemodijalizom danas dosta dobro rehabilitovani i imaju relativno dobar kvalitet života. Mnogi pacijenti rade puno radno vreme, a uspešne trudnoće pacijentkinja koji se leče hemodijalizom nisu više retkost kao nekada.

Kakva je budućnost hemodijalize?

Doprinos tehnologije lečenju hemodijalizom nije još završen i u perspektivi (nadam se ne tako dalekoj) se očekuje primena tzv. nosećeg veštačkog bubrega. Naime, ovaj veštački bubreg koji je težak nekoliko kilograma nosi se oko pasa bolesnika i tako omogućava kontinuiranu hemodijalizu. Kliničke studije sa ovim tipom veštačkog bubrega već su u toku, a preliminarni rezultati su obećavajući.

S druge strane, zahvaljujući silikonskoj nanotehnologiji, u saradnji University of California I Vandebilt Univerity (Dr William H. Fissell IV i bioinženjer Shuvo Roy) razvijen je bioarteficijelni bubreg koji će biti moguće implantirati u organizam bolesnika. Ključni deo ovog biohibridnog bubrega čine mikročipovi koji funkcionišu kao filteri, a oko njih se nalaze tubulske ćelije proizvedene u bioreaktoru koje vrše funkciju bubrežnih cevčica i omogućavaju zadržavanje korisnih supstanci u telu bolesnika. Pilot studija u kojoj će se ispitivati ovaj bubreg na bolesnicima započinje u 2017. godini. Dakle, radi se o minijaturnom uređaju koji će biti implantibilan odnosno operativno će se ugrađivati u organizam bolesnika kao što se to radi sa živim bubregom tokom procedure transplantacije. Pored toga što se ovim pristupom rešava problem nedovoljnog broja organa za transplantaciju, ogromna prednost bioarteficijelnog bubrega je u tome što on ne zahteva primenu imunosupresivne terapije (terapije protiv odbacivanja presađenog bubrega) koja generiše brojne komplikacije, posebno infekcije i maligne bolesti.

Kakav je status transplantacije bubrega u lečenju ovih bolesnika?

Transplantacija bubrega predstavlja najbolju metodu lečenja terminalne bubrežne slabosti. Rezultati brojnih kliničkih studija pokzali su da ova metoda lečenja obezbeđuje najduže preživljavanje i najveći kvalitet života ovim bolesnicima. Danas, sa primenom najnovije generacije lekova protiv odbacivanja, transplantacija bubrega uspešna je u preko 95% bolesnika. Transplantacija bubrega se najčešće radi izolovano, a kod nekih bolesnika kao što su to bolesnici sa dijabetesom tipa 1 može se raditi uspešno i kombinovana transplantacija bubrega i pankreasa, koja bolesnika pored dijalize rešava i terapije inzulinom. U najvećem broju slučajeva transplantacija se radi posle izvesnog vremena provedenog na dijalizi. Međutim, za bolesnike koji imaju živog davaoca organa moguće je uraditi i tzv. predijaliznu (preemptivnu) transplantaciju bubrega. To znači da se transplantacija radi nekoliko meseci pre planiranog započinjanja lečenja dijalizom. Rezultati ove vrste u jako dobri i u našoj zemlji. Ipak kod nekih bolesnika kao što su to bolesnici s policističnom bolešću bubrega ili aktivnim sistemskim oboljenjima nije moguće uraditi predijaliznu transplantaciju.

Ko su davaoci organa?

Davaoci organa mogu biti živi genetski srodnici bolesnika, supružnici ili se pak organ za transplantaciju dobija od osobe sa utvrđenom moždanom smrću (kadaverski davaoci). Transplantacija od živih, genetskih nesrodnih davaoca u našoj zemlji nije zakonski dozvoljena izuzev međusupružničke transplantacije. Pored genetske srodnosti ili supružničkog statusa uslov da neko može biti davaoc organa jeste da nema oboljenja koje se mogu preneti putem krvi (infekcije, maligne bolesti), da ima zdrave bubrege i da može biti podvrgnut operaciji u opštoj anesteziji. Ukoliko bolesnik ima živog davaoca organa onda se transplantacija može planirati u relativno kratkom vremenskom roku. U suprotnom bolesnik se, uz prethodnu pretransplantacionu obradu koja utvrđuje njegovu sposobnost za ovu procedure, stavlja na zajedničku republičku listu čekanja za kadaverični organ koja se nalazi u Institutu za transfuziju Republike Srbije. Nažalost, broj kadaveričnih organa u našoj zemlji je mali te je period čekanja za ovu vrstu transplantacije jako dug. Nadajmo se da će skorašnje pristupanje naše zemlje Evrotransplantu u znatnoj meri povećati broj organa za transplantaciju.

Koje su najčešće komplikacije transplantacije bubrega?

Najčešću komplikaciju predstavlja akutno odbacivanje presađenog bubrega koje se javlja kod oko 20% bolesnika. Međutim, skoro sve epizode akutnog odbacivanja danas se uspešno leče. Hronično odbacivanje se javlja ređe i nažalost je teže za lečenje.

Infekcije su relativno česta komplikacija u posttransplantacionom toku i javljaju se uglavnom zbog primene imunosupresivne terapije (lekova protiv odbacivanja). Jako je važno rano prepoznavanje infekcija i promptna primena odgovarajuće antimikrobne terapije (antibiotic, antivirotici ili antimikotici).

Kod nekih pacijenata posle transplantacije je moguća ponovna pojava osovne bolesti (bolesti koja je dovela do terminalne bubrežne slabosti) u presađenom bubregu. To se najčešće dešava kod nekih oblika glomerulonefritisa (membranoproliferativni glomerulonephritis, fokalna segmentna glomeruloskleroza i dr.). Dijagnoza ove komplikacije obično zahteva biopsiju transplantiranog bubrega i primenu modifikovanog imunosupresivnog protoka u lečenju ove komplikacije.

Zbog dugogodišnje primene imunosupresivne terapije bolesnici sa transplantiranim bubregom skloniju su pojavi različitih oblika malignih bolesti. Na sreču, ove komplikacije se ne dešavaju tako često i jako je važno da budu na vreme prepoznate i lečene.

Hirurške komplikacije najčešće se ispoljavaju u ranom posttransplantacionom toku, a najozbiljnija među njima je tromboza arterije transplantiranog bubrega koja se neretko završava gubitkom istog.

Zbog neželjenih efekata dugogodišnje imunosupresije u transplantacionoj zajednici čine se ozbiljni napori da se u praksi realizuje transplantacija bez primene ove terapije (tzv. indukcija tolerancije). To znači da organizam pacijenta, uz pripremu sa odgovarajućim lekovima, transplantirani organ ne prepoznaje kao strano i ne pokreće njegovo odbacivanje, pa zbog toga nije potrebna primena imunosupresivne terapije. Grupa istraživača iz Pitsburga u SAD radi intezivno na ovom programu, a preliminarni rezultati su obećavajući.